Sobota, 21 grudnia 2024, Imieniny: Honoraty, Seweryny, Tomasza PL EN | |

 
  1. Home
  2. Działalność
  3. Działy
  4. Dział Archeologii Pozaeuropejskiej
  5. Historia Działu Archeologii Pozaeuropejskiej

Historia Działu Archeologii Pozaeuropejskiej

Marek Chłodnicki, Paweł L. Polkowski

Kolekcje pozaeuropejskie

Początki tworzenia archeologicznych zbiorów pozaeuropejskich sięgają okresu międzywojennego, kiedy to Dział Przedhistoryczny Muzeum Wielkopolskiego wszedł w posiadanie kolekcji zabytków pochodzących z Ameryki Południowej. Zapoczątkowała je kolekcja siekier kamiennych z Brazylii i Argentyny. Przedmioty te, eksponowane na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu, zostały po jej zamknięciu przekazane do Muzeum w 1929 r. Tuż przed wojną, w 1939 roku, zbiory amerykańskie powiększyły się o kolekcję otrzymaną z Peabody Museum Uniwersytetu Harvarda (USA). Drogą wymiany, za zabytki kultury łużyckiej, otrzymaliśmy między innymi naczynia kultury Moche i Chimu z Peru oraz kultury Pueblo z Arizony (USA). W tym samym roku M. J. Coulter z Jersey przekazał kolekcję kilkunastu zabytków z Meksyku i USA.

W 1945 roku, po oddzieleniu Muzeum Archeologicznego od Muzeum Wielkopolskiego, kolekcja amerykańska wzbogaciła się o kolekcję zabytków, głównie obsydianowych, pochodzących z Meksyku.

Zasadnicze znaczenie dla tworzenia kolekcji pozaeuropejskiej miało utworzenie w 1970 roku Działu Kultur Antycznych, który po różnych zmianach organizacyjnych istnieje obecnie jako Dział Archeologii Pozaeuropejskiej z Pracownią Archeologii Azji i Ameryki, Pracownią Egiptologiczą, Pracownią Nubiologiczną, Pracownią Sztuki Naskalnej i Pracownią Traseologiczną. Fakt, że badania Muzeum koncentrują się głownie w dolinie Nilu, a od 2001 roku badania w Afryce zostały wpisane do jego głównych działań statutowych, spowodował, że gromadzimy przede wszystkim zabytki z Afryki północno-wschodniej. Obecnie w skład kolekcji wchodzą zabytki własne Muzeum oraz długoterminowe depozyty z Muzeum Narodowego w Chartumie oraz Muzeum Egipskiego w Monachium.

W 1972 roku Muzeum Archeologiczne we współpracy ze Stacją Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego w Kairze (obecnie Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW) rozpoczęło pierwsze badania wykopaliskowe w Sudanie. Prowadzone przez 30 lat badania archeologiczne na neolitycznym stanowisku w Kadero, koło Chartumu, przyniosły muzeum jedną z największych w Europie kolekcję zabytków z tego okresu (5-4 tys. p.n.e.). Posiadają one nie tylko dużą wartość naukową ale i ekspozycyjną. Składają się na nią bogato zdobione naczynia ceramiczne, narzędzia kamienne, krzemienne i kościane, a także biżuteria z kamieni półszlachetnych, kości słoniowej i muszli Morza Czerwonego. Zabytki te często są wypożyczane do innych muzeów w Polsce i zagranicą. Badania w Kadero dostarczyły również mniejszych kolekcji zabytków mezolitycznych (6 tys. p.n.e.) oraz kultury meroickiej (IV w. n.e.).

Kolekcja sudańska w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu to nie tylko zabytki z Kadero. Aktywność pracowników Muzeum w okolicach Starej Dongoli (na północy Sudanu) zaowocowała pozykaniem kolejnych artefaktów z epoki kamienia oraz kultury Kerma (2500-1500 p.n.e.). Współpraca z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW, Królewskim Muzeum Ontario w Toronto (Royal Ontario Museum) i Polską Akademią Nauk dostarczyły licznych zabytków paleolitycznych (100-40 tys. p. n. e), pochodzących z rejonu Gebel Muzrak, oraz neolitycznych (Hag Magid, Gaddar). Dzięki tej współpracy muzeum nasze wzbogaciło się nie tylko o okazy z epoki kamienia, na którym to polu specjalistami byli nasi pracownicy, ale i z okresów późniejszych. Niezwykle cenne są zabytki z okresu kuszyckiego (ok. 970 p.n.e. - 350 n.e.), tzw. Dama z Sonijat, miedziane i ceramiczne figurki odkryte w świątyni w Sonijat, postmeroickiego (ok. 350 – 550 n.e.), w tym ceramika i militaria (Hammur Abbasija), oraz chrześcijańskiego (VI-XIII w.), zwłaszcza przedmioty pochodzące z Banganarti.

W latach 2003-2010 Muzeum Archeologiczne aktywnie uczestniczyło w badaniach ratowniczych związanych z budową tamy w rejonie Czwartej Katarakty Nilu. Po dokonaniu podziału odkrytych w trakcie badań zabytków, do Muzeum trafiła ogromna kolekcja zabytków pochodzących z różnych epok od kultury Kerma (ceramika, biżuteria), przez okres kuszycki (ceramika), postmeroicki (ceramika, biżuteria, tkaniny, uzbrojenie, brązy), pochrześcijański (ceramika, tkaniny). Zabytki te pozwoliły na zmodernizowanie wystawy stałej „Archeologia Sudanu”.

Ważnym momentem dla budowania zbiorów sudańskich w Muzeum była wymiana pomiędzy Muzeum Sztuk Pięknych w Bostonie (Museum of Fine Arts) a Muzeum Archeologicznym w Poznaniu dokonana w 2014 roku. W zamian za zbiór zabytków pochodzących z Kadero i Czwartej Katarakty Nilu otrzymaliśmy niezwykle wartościowe zabytki w postaci ceramiki Grupy-C (2300-1550 p.n.e.) i kultury Kerma. Szczególnie cenne są fajansowy amulet Królowej Nefrukekasta (743-712 p.n.e.) oraz kamienne uszebti faraona Taharki (690-664 p.n.e.) i króla Senkamaniskena (643-623 p.n.e.), jedyne zabytki związane z tymi władcami znajdujące się w Polsce.

Skromniejsze, ale też cenne są w naszej kolekcji zbiory związane ze starożytnym Egiptem. Większość tej kolekcji została pozyskana dzięki zakupom dokonanym w latach 1982-1986. Wśród cenniejszych zabytków można wymienić brązową głowę Harpokratesa (Średnie Państwo: 2055-1650 p.n.e.), fragment sarkofagu (21 Dynastia: 1085-935 p.n.e.), polichromowaną statuetkę Ptaha-Ozyrysa-Sokarisa (Okres Późny: 664-332 p.n.e.) czy fragment kartonażu (26 Dynastia: 664-525 p.n.e.). W tym samym czasie Państwowe Zbiory Sztuki Egipskiej w Monachium przekazały do Muzeum depozyt kilkudziesięciu zabytków pochodzących z predynastycznego i wczesnodynastycznego stanowiska w Minshat Abu Omar (przełom 4 i 3 tysiąclecia p.n.e.). Było to podziękowanie za wkład pracowników Muzeum w badania tego stanowiska. Uczestnictwo pracowników muzeum w niemieckich badaniach w Minshat Abu Omar stanowiło dobry start do rozpoczęcia własnych badań nad wczesnym okresem dziejów starożytnego Egiptu we wschodniej delcie Nilu. W latach 1987-1990 ruszyły badania na stanowisku Tell el-Farcha, niezwykle ważnym dla poznania początków formowania się państwa egipskiego. Najpierw były to badania włoskie, ale od 1998 roku teren wykopalisk został przejęty przez polskich archeologów. Obecne przepisy nie pozwalają już na wywożenie zabytków z Egiptu, jednakże do Muzeum trafia dokumentacja z badań prowadzonych w Tell el-Farcha.

Muzeum posiada też niewielkie kolekcje zabytków pochodzących z innych rejonów świata. Można tu wymienić kamienne narzędzia z Wietnamu i Kambodży, naczynia z Azji Mniejszej, szkła z Palestyny, tabliczki klinowe z Iraku czy fragmenty naczyń kultury Kintampo w Ghanie.

Osobną gałęzią działalności Działu jest wieloletnie już zaangażowanie się w badania sztuki naskalnej. Pierwsze ekspedycje muzealne miały miejsce w Algierii na początku lat 80., kiedy w kooperacji z Biurem Parku Narodowego Tassili polsko-algierska grupa archeologów dokumentowała prahistoryczne malowidła naskalne na Płaskowyżu Tassili. Znacznie donioślejsze w skutkach było jednak rozpoczęcie współpracy z międzynarodowym Dakhleh Oasis Project ­­– projektem badawczym skupiającym się na multidyscyplinarnych studiach największej egipskiej oazy na Pustyni Zachodniej. Zadaniem polskich badaczy była przede wszystkim dokumentacja petroglifów, a badania rozpoczęte w 1985 roku trwają do dziś.

Trzecim obszarem działań poznańskiego Muzeum była wspomniana już Czwarta Katarakta Nilu. Poza licznymi aktywnościami archeologicznymi specjalnie dedykowany zespół badaczy miał za zadanie inwentaryzację rytów naskalnych, które występowały w tym regionie bardzo licznie. W wyniku późniejszego partażu zabytków Muzeum wzbogaciło swoją sudańską kolekcję o wyjątkowe przedmioty – kilkanaście głazów z petroglifami. Jest to rodzaj zabytku bardzo rzadko eksponowany w muzeach, co czyni wystawę „Sztuka Naskalna Afryki Północnej” niemal unikatową. Pracownia Sztuki Naskalnej jest z kolei miejscem przechowywania bogatej dokumentacji pochodzącej ze wszystkich wymienionych badań i wciąż kontynuuje studia nad sztuką naskalną wschodniej Sahary.